TUNLAI KAN HUN TAWN LEH THALAITE HRIAT MAKMAWH

TUNLAI KAN HUN TAWN LEH THALAITE HRIAT MAKMAWH

By. Rev B. Zosangliana, Tahan
1.Thuhmahruai
Tunlaia thil danglam chakzia hi mak tak a ni. Hmuh theih khawvel pakhata cheng si hian kan khawvel (kan nun) tak tak chu a inang lo hlawm hle thung. Hmanlai ata tawh a hunlai mila che tlak thiam a piang an nihlawh a, an hlawhtling bawk a, mi chak leh hnehtu an ni deuh zel thin. Doctor ten tun hmaa la awm ngai lo, natna (hri) lo awm tharte enkawl dam thei tura an hriatna leh thiamna tuai thar reng an mamawh ang leh computer hrik (Virus) laka computer venghimtu anti-virus software siam thar (update) a ngai zel angin tunlai thalaite hian khawvel hmasawnna danglam chak tak mar phu dek thiam tur hian tan kan lak hle angai a. Zir chhuak thar te pawh an hnaa an luh lawk loh chuan Board Exam an chhan that tir leh thin. Inhremna hmanga invawnna dan kalsanin a thawk tha falte chawimawia intihhmasawn kan duh ta zawk bawk.
Khawvelah mihring mtd 7000 (billion 7) kan awm mek a, hemi zingah hian thalai kum 15 atanga kum 24 chauh pawh billion 1.2 kan ni. Khawtlang thalai member kum bithliah dan tlangpui anga kum 40 thleng phei chu huam dawn ila, thalaite kan chak lai a nih tlat avangin thalaite thlekna lamah khawvel pawh a thle lo thei lo. Kan zir ho tur thu thenkhat chu kan khawtlangah a la thleng dik chiah lo thei a; inven lawk nan erawh a tangkai hle thei ang.
2. Danglam chak kan khawvel
Kum 2006 khan computer-a thu (information) dah khawm theihna chu Exabyte 160 a ni a, 2009-a website-a thu awm zawng zawng chu Exabyte 400 (zettabyte zatve) a ni. Mark Liberman-a chhut dan chuan mihringte thu sawi (speech) zawng zawng chu 42 zettabyte-a khung theih a nia; International Data Coporation chuan kum 2012 khan khawvel puma thu (data) zawng zawng chu 2.7 zettabyte a rit niin a chhut a, kum 2011 aiin 48% -in a thang tih a ni. Heta tang hian kum khat chhunga khawvel hmasawn chakzia chu a langfiah hle awm e.
Mihring kan pung tual tual a, chhungkua pawh hna thawkin ram hla tak takah awm darh sung mah ila, inbiakpawhna (communication) hmanrua a that em tawh avangin tum hmaa khaw khata chengte ai mahin chanchin kan inhre rang tawh zawk a; ram pakhata thil thlang pawh minute tlem teah khawvel hmun tin a thlen hman zel tawh mai a ni. Inbiakpawhna thiamna (information technology) hmasawn chak tak hian thalaite hmunkhatah min luantir a. Culture hmunkhat (Mono culture) ah min chhun fin mek a ni. Hmanah chuan kawl nula leh mizo nula chu awlsam takin, hnung lam atang ringawt pawhin, a thliar hran theih a; tunah erawh chuan kan inchei dan atang ngawt chuan hriat hran kan har hle tawh. Electronic khawl te avangin kan nitin khawsak pawh a danglam nasa em em a, tun hmaa thil harsa takte kha tunah chuan awlsam takin kan ti zung zung thei tawh a. Finna leh thiamna sang tak avangin thil zep ruk pawh a theih tawh lo va, engkim a lang a, kan inhre tawn zung zung tawh a ni.
3. Internet-in thalaite min run mek 
Mi thiamte chuan thil hriatna kan neih (sense) hrang hrang zingah thil hmuh hriatna ‘Visual sense’ hi a chak ber niin an sawi a. Kan thil hmuhte hian kan thlarau nun, kan khawtlang nun leh kan khawthlir (world view) te a ti danglam nasa hle.  Internet hi a tangkai ang bawkin a hman khawloh theih a. Thil tul lovah hun leh sum khawhral phahna a ni thei a, mimal nun a hruai sual thei a, khawtlang nun a tibuai thei bawk.Thalai tam tak chuan internet hi an atchilh a, internet hmanga inpawl hona chuan an zirlai tlansan khawpin an buaipui a, facebook-a thian 500 chuang neite pawh an awm a, inkawm nan an hmang a, ni khatah darker 6 thu thinte pawh an awm nia! An hmel an hmuh ngai lohte nen pawh thianah an insiam zung zung a, an duh an sawi a, thlalak duhdak lote pawh an inthawn thin. Internet hian thalai tam tak nun a suasam mek a, a vial bet tlat a, a ngawl an vei mek a ni. An nu leh pate, school-a zirtirtute, kohhran leh khawtlang hruaitute thu sawi aiin internet-a an thu chhiar leh thil hmuhte chuan an nun a chiah hneh zawk tawh mah thin a ni. Thalai mai ni lovin puitlingte nun pawh a luh chilh na hle a, kohhran leh sorkar office thenkhatah chuan heng social networking site-te hi an khar (block) vek thin. Thalaite phei chuan an nu leh pate aiin an mobile phone an kawm ngeih zawk a, a tak aiin hlimthla khawvel (virtual world)-ah an tui tawh zawk a.
Amaherawh chu, internet hi a hmang tangkai thiamte tan chuan hna zawn nan te, lehkha zir nan leh thiamna dang zawn hmuh nan a tangkai em em a, mite kawng dika hruai nan leh Chanchin Tha hril nan te thlengin a tangkai a ni. Nupei/pasal zawn nan p awh an hmang tangkai sawt hle. Mobile phone-a SMS (Short Message Service) hmang te, website, facebook leh twitter hmangte hian khawvel hmun hrang hrangah Pathian Thu a tlangaupui theih a, internet hmanga rawngbawlna hi tunlaia rawngbawl dan hlawk tak a ni. He hmanraw chak leh tha tak hi kan khawtlanga thil tha lo do nan te, kan thiamna leh finna inhmantawn nan leh intihchak tawn nana kan hman thiam a pawimawh tak zet a ni.
4. Thalaite leh eibarzawnna
Hman nun khawchhuah nan eibarzawnna hi a pawimawh em em a. Mimal leh chhungkaw eibarzawnna kan ngaihthah chuan kan zik a bul thuai ang. Khawvel buaipui tham chu thalai hna nei lo tam chak lutuk hi a ni. Mahse, keiniho chu kanvannei – hna kan thawh duh phawt chuan thawh tur kan nei. Tunlai hian intihchangkan leh inlak nachang chauh hria, hna thawh kawr ha ngam lo thalai kan tam hle niin a lang. Miin lehkha thiam hle mah se, hna thawh tur a neih loh emaw, a thawh peih loh emaw chuan a tan leh a chhungte tan eng nge sawt ang? Thalaite hian taima taka hna kan thawh a hun ta. Eng hna rinawm leh taima taka kanthawh chuan chhungkaw chawmna tlak a ni ang. Eng hnaah pawh a hlawkna tel tur chuan thiam nal a ngai a, thiam nal tur chuan kum eng emaw zat thawh a ngai a, rei tak thawk tur chuan tei rei peih leh tawrhchhel a ngai a ni. Tirhkoh Paul’an, “Kan mite chuan tlakchham an neih ngai loh nan, hna tangkai thawka inhmang reng turin fuih la, an awm mai mai tur a ni lo,” a ti.
Eibarzawnna hi intihsiakna (Competition) a ni a, el nei rana hna kan thawh loh chuan hnam lian leh thiltithei zawkten min dawlh mai hlauhawm tak a ni. Kan leilung humhalh tlat chunga eibarzawnna nghelnghet leh hlawk kan ngaihtuah chhuah zel pawh a tul hle. Kan ram dinhmun a tha chho zel a, kan chul nel loh hna tha tak tak a rawn inchhawp chhuak zel dawn. Thalai lehkha thiam leh taima, mi rinawm leh felte chuan duhthlan tur an ngah tual tual ang a; thalai ‘fit’ leh ‘fit lo’ an into hleih hle tawh dawn a ni. Chutih hunah chuan sakuh thei nghaha vanneihna nghakte chan chuan mai chan pawh a tluk tawh lo vang. Thalaite hian duh kan thlan thiam pawh a tul hle ang. A thawka phita ram danga kal tum ngawt te hi ngaihtuah chian tul tak a ni. Tlangram lamah chuan ram danga kal chu lehkha thiam aia hlawk zawka an hriat avangin zirlai tam takin lehkha zir an tui loh phah hle niin an sawi. Ram danga kal theuh theuh, mahn hna thawh tur azira inbuatsaih lawk nachan hria leh a hre ve lote chu inthlau tak an ni! Khawi hmunah pawh duhthlan tur kan nei – a thlang fuh lovin an tuar ang a, a thlang fuhte erawh chu an nihlawh zel dawn a ni.
5. “Gangnam Style” takin aw 
Tunlaia khawvel mipuite hmelhriat hlawh ber chu lam dan danglam tak ti chhuaktu PSY-a a ni a, a hla “Gangnam Style” chu mi chi tinin an uar emaw tih mai turin a lar a. YouTube-ah vawi mtd 1500 an tlawh a, khawvelah hetiang hi an la awm ngai lo! Guinness World Record-ah YouTube-a ‘liked’ ngah ber a ni bawk. Korea mit zim sinsen, chum tawi bing biang hi a hnampuite chauhvin an ngaisang a ni lova, Asia, Europe, Latin America, South America leh US-a mi ropuite leh vangtlangin an ngaihsan rawn a. April thla tawp lam khan “Gentleman” a tichhuak leh a, tlangzarh a nih atanga darkar 24 chhung leh darkar 24 chhung hrim hrima ngaihventu nei hnem ber a ni. “Gangman Style” hi remna leh hnianghnarna lam sawina a nih avangin khawvela mi ropui – US President Barack Obama-a, British Prime Minister David Cameron-a, UN Gen. Secretary Ban Ki Moon-a leh ram hruaitu langsar tak takten an ngaisang hle a ni.
Rimawi hian thil a tithei a, ram leh hnam inthiarna sadai a thiat thei a, thinlung nguite kai thovin thathona thar min siamsak thin. May Day (May 1) khan Indonesia-a khawpui pakhat Suraya-ah hlawh tlem an tih avanga kawng zawh mi 5,000-te tihlungawi nan hmeichhe police 80-te chu Gangnam Stylein an lam a, boruak a daih phah! Rimawi thiltihtheihna internet-in a ti chak sauh va, ram hrang hranga hnam hrang hrangten a rualin thil chi khat kan buaipui rawn thei ta a.
PSY-a hi sakawr atanga lam dan danglam tak hmuh chhuah nan savawm chi khat (panda) leh sanauawm (kangaroo) chet vel dan a zir nasa hle a, “Gangnam Style” lam hi zan 30 chaung rim takin a zir a, a thil (idea) thar hmangin khawvel mipuite a tihlim a, zai pahin a lamtir ta dual dual mai a nih hi. Kan khawvel hman mek hian ngaihtuahna (idea) thar a mamawh reng a, khawvela electronic thil siam chhuaktu lian Apple leh Samsung-te thubuai pawh ‘tih dan’ inentawna inpuh vang a ni.
Football pawh ni a lo chhuahna a rei tawh hle na a, tun thlengin khelmual zimtea inkhelh dan tur ‘thiamna(tactic)’ thar an hmuh chhuah belh zel a, kum 3 chhung vel chu inkhelh dan thar thiam deep – lying playmaker an tih Alonso-a. Xavi-ate an che tha thei em em a; a hnuah mi dangin a sut chhiat dan advanced destroyer (Lat.Suffocco) an rawn hmu chhuak leh a; tichuan, tunah mobile play-maker-te hun a lo thleng ve leh niin football thiamten an sawi. Mi chak leh hnehtu ni tur chuan thawhrimna leh remhriatna a kal dun zel a ngai a ni.
6. Lehkha chhiar thalaite 
Engti ang pawhin khawvel hi changkang mah sela, lehkha chhiar pawimawhna kal pel zawng chuan khawvel hian hma a sawn lo ang. Thu leh hla(literature) hian hmun pawimawh tak a la luah reng dawn a ni. Thu leh hla tha hian hnam a ti hmasawn a, hnam a cawimawi bawk a, hriatna leh nun dan tha min zirtirin mihringte ngaihtuahna a tichak a, a dik leh dik lo, a tha leh a chhia thliar hrang thiam turin min pui a ni. Myanmar-a sawrkar chhuah ni tin chanchin bu pahnih belh khawm chu kawoi nuai li a ni a; mihring Mtd 60 vel awm anga chitin mi 600-ah mi 1-in an chhiar ang a ni. Mihring Mtd li vel awmna Singapore-ah ni tin chanchin bu copy Mtd khat leh a chanve an tichhuak a, mi 4-ah mi 1-in chanchinbu an chhiar ang a ni.
Mizoram ni tin chanchianbu darh zau ber Vanglaini khu ni tin copy 45,000 an tichhuak a. Mihring Mtd 1 awmna Mizoram mi 22-ah mi 1-in ni tin chanchianbu an chhiar ang a ni. Mizorama Kohhran lian ber Presbyterian hnuaiah journal hrang hrang tihchhuah a ni a – Kristian Tlangau, copy 31,500 (Feb. 2013); Kristian Thalai, copy 36,500 (March 2013); Didakhe, copy 4,700, Ramthar, copy 26,500 (Feb. 2013); Agape, copy 37,000(Feb.2013); Kristian Naupang, copy 21,000 a ni. Thalaite puala tihchhuah Kristian Thalai chu a copy a tam ber a, a la (subscriber)an puang chak ber bawk.Kristian Thalai chanchinbu la zat atanga chhutin Mizoram mipui 27-ah mi 1-in chanchinbu an chhiar ang a ni. Thalaite hian nun puitling kan neih theih nan lehkhabu tha kan chhiar tam a pawimawh a, lehkhabu aia TV(eg.Korea flim) kan ngainat zawk chuan kan ti fuh lo hle ang.
7. Tunlai thalaite harsatna
Thalaite hian a hun ang zelin harsatna kan nei. Mipat-hmeichhiatna hi kan hmang khawlo hle niin alang. Lehkha zirna, mahni hmalam buatsaih hunlai taka nupui/pasal nei ta mai te, sex buaipui thalaite leh sex-a tichingpen hmeichhiate an tam hle niin zir chiang miten an sawi thin. World Health Organization chuan kum 1997 khan HIV kai thar zinga a zatve chu thalai an nih thu a tar lang a, mipathmeichhiatna nena inkungkaih natna tam tak tuar mek leh tidarhtu zingah pawh thalaite an tam ber a ni.
TV leh internet-ah kan thlen ngai loh ram te, hmun mawi leh in ropui mawi tak tak te, silhfen leh incheina hrang hrangte awlsawm takin kan hmu ve zung zung a. Chung chuan rualawhna tha lo a siam a, mahni thawh chhuah mil lova inchei duhna te hial kan lo nei ta hlawm a. Mi thil neih ang neih ve duh avangin kan hmeichhia thenkhat chu inzuar ta mai pawh an awm niin an sawi thin. World Health Organization zir chhuah dan chuan mahni intihlum hi ram changkang (developed) aiin ram thang mek (developing)-ah a tam zawk a, ram thang mek a mahni intihlum 75% chu hmeichhia an ni nghe nghe.
8. Tlangkawmna 
Tunlai a kan hun tawn meka chonate hi a si ruk lain kan hmachhawn tur a ni. Mi tin hmasawnna tur ngaihtuaha a huhova tan kan lak thiam chuan kan nghet tual tual a nga; mahni tanghma chauh siala kan intlansan phengphung erawh chuan kan hmalam hun a eng lo tawp ang le. Kan hmaa thil lo thleng tur hi thalaite kutah a awm a, khawvel thlak danglam dawrhtu social media thiltihtheihna chak tak mai pawh hi thalaite kutah a awm tih hria I la. Kan kuta awm hmanrua tha tak takte hi mahni intihchak nan leh mi dangte dawm kang nan I hmang tangkai thiam ang u. Heng hmanraw thiltithei tak takte hi kan hman thiam chuan kan hnam hmel thlak thei hial khawpa chak a ni a, kan hman sual chuan thil hlauhawm tak a ni thei thung.

Sawi ho tur:
1. Media-in kan khawtlangah a tha zawngin emaw, a chhe zawngin emaw nghawng a neih dan han sawi ho teh u. A chhe lai siam that dan tur pawh sawi tel nghal ni se.
2. Eibarzawnnaa thalaite harsatna tawh mek leh kan hmabakte sawi ho ni se.
3. Tunlai thalaite leh nu leh pate (kum upa zawkte) inkarah kan dinhmun kan inhriatthiampui loh avanga harsatna awmin kan hria em? A chinfel dan tur sawi zui nghal ni se.

Post a Comment

2 Comments

I ngaihdan han thawh ve teh le!